ชื่อเมืองและรายชื่อตัวละครทั้งหมดของเรื่องพระอภัยมณี
มนุษย์
ตัวละครมนุษย์มีชนชาติต่างๆ หลายเชื้อชาติ
โดยมีตัวละครหลักเป็นชาติไทย นอกจากนี้ยังมีชนชาติจีน และฝรั่งหลายประเทศ พิจารณาตัวละครมนุษย์จากเมืองต่างๆ
ได้ดังนี้
เมืองของตัวละคร
กรุงรัตนา
พระอภัยมณี (ตัวละคร)
ตัวละครเอกของเรื่องพระอภัยมณี เป็นโอรสองค์โตของท้าวสุทัศน์และพระนางปทุมเกสร
เมื่อท้าวสุทัศน์ส่งตัวพระอภัยมณีไปศึกษาศิลปวิทยาปรากฏว่าพระอภัยมณีเลือกเรียนวิชาเพลงปี่
ทำให้ท้าวสุทัศน์ไม่พอใจมาก พระอภัยมณีจึงถูกขับออกจากเมืองพร้อมกับศรีสุวรรณ
ระหว่างทางทั้งสองได้พบกับสามพราหมณ์ (สานน วิเชียร โมรา)
พระองค์จึงได้เป่าปี่ขึ้นเพื่ออวดวิชาที่ตนได้ร่ำเรียนมา
ปรากฏว่าเพลงปี่ทำให้ศรีสุวรรณและสามพราหมณ์หลับไหลไม่ได้สติ
และนางผีเสื้อสมุทรซึ่งอยู่ในบริเวณนั้น
ได้ยินเสียงเพลงปี่จึงจับตัวพระอภัยไปเป็นสามี
เรื่องราวตรงจุดนี้จึงกลายเป็นจุดเริ่มต้นของการผจญภัยอันพิสดารอีกยืดยาวของพระอภัยมณีในเวลาต่อมา
ต่อมาพระอภัยได้ครองเมืองผลึกด้วยการเสกสมรสกับนางสุวรรณมาลี
ธิดาของท้าวศิลราช เจ้าเมืองผลึก
และได้ทำสงครามกับเมืองลังกาอย่างยืดเยื้อยาวนานหลายปี
จนกระทั่งได้นางละเวงวัณฬาเจ้าเมืองลังกาเป็นภรรยาและมีบุตรด้วยกันคนหนึ่ง คือ
มังคลา
ตอนท้ายเรื่องหลังเสร็จสงครามปราบมังคลาซึ่งได้ก่อสงครามระหว่างญาติวงศ์ด้วยกันจนพระอภัยมณีต้องยกทัพไปปราบปราม
พระอภัยมณีก็ได้ตัดสินใจออกบวชเป็นฤๅษีที่เขาสิงคุตร์ในเกาะลังกา
โดยนางสุวรรณมาลีและนางละเวงได้ออกบวชตามพระอภัยด้วย
โดยสรุปแล้ว พระอภัยมณีมีภรรยารวม 4 คน คือ นางผีเสื้อสมุทร (มีบุตรด้วยกันคือ สินสมุทร) นางเงือก (มีบุตรด้วยกันคือ สุดสาคร) นางสุวรรณมาลี (มีบุตรด้วยกันคือ สร้อยสุวรรณและจันทร์สุดา
ซึ่งเป็นธิดาฝาแฝด) และนางละเวงวัณฬา (มีบุตรด้วยกันคือ มังคลา)
นอกจากนี้ยังปรากฏในเรื่องว่าพระอภัยได้รับสตรีนางหนึ่งเป็นสนม คือ นางวาลี
ซึ่งเป็นกำลังสำคัญของฝ่ายพระอภัยและเมืองผลึกในครั้งที่อุศเรนยกทัพมาตีเมืองผลึกจากเรื่องชิงนางสุวรรณมาลี
โอรสองค์รองของท้าวสุทัศน์และพระนางปทุมเกสร
และน้องชายคนเดียวของพระอภัยมณี
เมื่อคราวที่ท้าวสุทัศน์ให้พระอภัยมณีออกไปศึกษาศิปวิทยา
ศรีสุวรรณก็ได้ออกเดินทางไปกับพระอภัยด้วย โดยเขาได้เลือกเรียนวิชากระบี่กระบอง
ทำให้ท้าวสุทัศน์ไม่พอใจและขับศรีสุวรรณออกจากเมืองด้วยเช่นกัน
หลังจากพลัดพรากกับพระอภัยมณีแล้ว
ศรีสุวรรณได้เดินทางร่วมกับสามพราหมณ์ตามหาพระอภัยมณีจนกระทั่งถึงเมืองรมจักร
ศรีสุวรรณและสามพราหมณ์ได้พำนักอยู่ในเมืองนั้น และได้อาสาท้าวทศวงศ์
เจ้าเมืองรมจักร ออกรบกับกองทัพเจ้าละมานชาวแขกชวา ซึ่งยกทัพมาเพื่อชิงนางเกษรา
ราชธิดาของท้าวทศวงศ์ จนกระทั่งได้รับชัยชนะ
หลังเสร็จศึกแล้วศรีสุวรรณได้อภิเษกกับนางเกษราและครองเมืองรมจักร
มีธิดาด้วยกัน 1 คน คือ นางอรุณรัศมี
นอกจากนี้ศรีสุวรรณยังได้นางศรีสุดา
ซึ่งเป็นข้าหลวงของเกษราเป็นภรรยาในช่วงเวลาไล่เลี่ยกัน มีบุตร 1 คน คือ กฤษณา
(ต่อมาเป็นกำลังสำคัญของฝ่ายรมจักรในศึกปราบมังคลาช่วงท้ายเรื่อง)
และได้นางรำภาสะหรี ซึ่งเป็นบริวารชาวลังกาของนางละเวง มีบุตรด้วยกัน 1 คน ชื่อ วลายุดา
ท้าวสุทัศน์
เป็นบิดาของพระอภัยมณีและศรีสุวรรณ ครองเมืองรัตนา
ในช่วงต้นเรื่อง ได้ส่งให้โอรสทั้สองไปเรียนวิชา
แต่ก็ไม่พอใจในวิชาที่โอรสทั้งสองเลือกเรื่อง จึงไล่ทั้งสองออกจากเมืองไป
พระนางประทุมเกสร
เป็นมารดาของพระอภัยมณีและศรีสุวรรณ
เมืองรมจักร
ท้าวทศวงศ์
เกษรา
ภรรยาเอกของศรีสุวรรณ
พบกันครั้งแรกจากการที่ศรีสุวรรณไปตามหาพระอภัยมณีผู้เป็นพี่ชายซึ่งถูกนางผีเสื้อสมุทรลักพาตัวไป
แต่กลับต้องมาติดในเมืองรมจักร และถูกจองจำในอุทยาหลวง
เมื่อครั้งนางเกษราเสด็จประพาสอุทยานจึงได้เจอกัน
ศรีสุดา
ภรรยารองของศรีสุวรรณ พี่เลี้ยงนางเกษรา
พระธิดาของศรีสุวรรณที่เกิดกับนางเกษรา มีอายุไล่เลี่ยกับสินสมุทร
มีนิสัยขี้งอน เมื่อครั้งสิ้นศึกลังกาถูกจับให้แต่งงานกับสินสมุทร
แต่สินสมุทรต้องง้ออยู่นานกว่าจะยอมเข้าหอ
กฤษณา
พระโอรสของศรีสุวรรณกับนางศรีสุดา
เป็นกำลังสำคัญในครั้งศึกลังกาครั้งที่ 2
เมืองการเวก
ท้าวสุริโยทัย
พระนางจันทวดี
เมืองผลึก
ท้าวสิลราช
ท้าวสิลราชเป็นเจ้าเมืองผลึกและเป็นพระบิดาของนางสุวรรณมาลี
คราวหนึ่งนางสุวรรณมาลีเกิดนิมิตประหลาด
โหรได้ทำนายว่าถ้านางออกเดินทางทะเลจะได้พบลาภ
ท้าวสิลราชจึงพานางออกท่องทะเลจนกระทั่งมาถึงเกาะแก้วพิสดาร กองเรือของท้าวสิลราชและนางสุวรรณมาลีจึงพักอยู่ที่นั้นเพื่อเติมเสบียง
หลังจากนั้นเมื่อกองเรือของพระองค์ออกจากเกาะแก้วพิสดารพร้อมกับพระอภัยมณีและสินสมุทรซึ่งขอโดยสารเรือไปด้วย
ปรากฏว่านางผีเสื้อสมุทรซึ่งเป็นภรรยาคนแรกของพระอภัยมณีได้ตามมาอาละวาดจนเรือล่มทั้งหมด
ท้าวสิลราชได้จมน้ำสิ้นพระชนม์จากเหตุการณ์ครั้งนั้น
พระนางมณฑา
นางสุวรรณมาลีเป็นพระธิดาของท้าวสิลราชและพระนางมณฑาแห่งเมืองผลึก
และเป็นคู่หมั้นของอุศเรน โอรสเจ้าเมืองลังกา แต่นางไม่ได้รักอุศเรนแม้แต่น้อย
คราวหนึ่งนางสุวรรณมาลีเกิดนิมิตประหลาด โหรได้ทำนายว่าถ้านางออกเดินทางทะเลจะได้พบลาภ
นางจึงออกเดินทางร่วมกับท้าวสิลราชผู้เป็นพระบิดาจนกระทั่งมาถึงเกาะแก้วพิสดาร
นางจึงได้พบกับพระอภัยมณีและสินสมุทรซึ่งบวชเป็นฤๅษี ณ ที่นั้นเป็นครั้งแรก
เมื่อกองเรือของนางสุวรรณมาลีออกจากเกาะแก้วพิสดารพร้อมกับพระอภัยมณีและสินสมุทรซึ่งขอโดยสารเรือไปด้วย
ปรากฏว่านางผีเสื้อสมุทรตามมาอาละวาดจนเรือแตกทั้งหมด
ตัวนางสุวรรณมาลีนั้นรอดตายมาได้พร้อมกับสินสมุทรโดยความช่วยเหลือของสุหรั่งซึ่งเป็นโจรสลัดในแถบนั้น
ภายหลังสุหรั่งคิดล่วงเกินนางสุวรรณมาลี
สินสมุทรซึ่งเคารพนางสุวรรณมาลีในฐานะมารดาจึงฆ่าสุหรั่งพร้อมทั้งยึดกองเรือมาเป็นของตนเสีย
หลังพบกับกองเรือของพระอภัยมณีและอุศเรนแล้ว
นางจึงได้กลับไปที่เมืองผลึกอีกครั้งพร้อมกับพระอภัยมณีและสินสมุทร
ต่อมาจึงได้อภิเษกกับพระอภัยมณี มีพระธิดาฝาแฝดด้วยกัน 2 องค์ คือ สร้อยสุวรรณและจันทร์สุดา
นางสุวรรณมาลีนั้นรักและหึงหวงพระอภัยมณีมาก
ในคราวที่พระอภัยมณีทำศึกกับเมืองลังกาจนพลาดท่าตกเป็นสามีของนางละเวงนั้น
นางสุวรรณมาลีต้องเป็นคนนำทัพต่อสู้กับลังกาแทนพระอภัยมณีด้วยความแค้นและความหึงหวง
นางได้โต้คารมกับนางละเวงอย่างเจ็บแสบ แต่เมื่อศึกสงบลงพร้อมกับการเทศนาของพระฤๅษีแห่งเกาะแก้วพิสดาร
นางก็หันมาปรองดองกับนางละเวงได้ในที่สุด
ในตอนท้ายเรื่อง นางสุวรรณมาลีได้ออกบวชพร้อมกับนางละเวง
เพื่อติดตามไปรับใช้พระอภัยมณีที่ออกบวชเป็นฤๅษีเพราะเบื่อหน่ายเรื่องทางโลก
สร้อยสุวรรณและจันทร์สุดา
วาลี
นางวาลีเป็นชาวเมืองผลึก
นางมีหน้าตาไม่สะสวยแต่มีสติปัญญาที่เฉียบแหลม
พระอภัยมณีจึงตั้งให้นางอยู่ตำแหน่งนางสนม
นางวาลีเป็นผู้วางแผนช่วยให้พระอภัยมณีสามารถอภิเษกกับนางสุวรรณมาลีได้สำเร็จ
และเป็นกำลังสำคัญที่ช่วยพระอภัยมณีรบกับอุศเรนซึ่งมาตีเมืองผลึกด้วยเรื่องชิงนางสุวรรณมาลีจนฝ่ายพระอภัยได้รับชัยชนะ
ทั้งยังได้พูดจายั่วให้อุศเรนแค้นใจตาย แต่หลังเสร็จศึกไม่นาน
นางก็ป่วยด้วยถูกปีศาจอุศเรนสิงและเสียชีวิตในเวลาต่อมา
เมืองลังก
ละเวงวัณฬา เป็นธิดากษัตริย์เมืองลังกาและเป็นน้องของอุศเรน เมื่อพ่อและพี่ชายของนางตาย
นางก็ครองเมืองแทนโดยมีตราราหูเป็นของวิเศษประจำตัว
นางต้องการแก้แค้นแทนพ่อและพี่ชายจึงส่งภาพวาดของนางซึ่งทำเสน่ห์ไว้พร้อมกับแนบจดหมายชักชวนให้ทำศึกกับเมืองผลึกไปถึงเจ้าเมืองต่างๆ
โดยสัญญาว่าถ้าใครมีชัยชนะนางพร้อมจะเป็นภรรยาและยกเมืองลังกาให้ครองด้วย
บรรดาเจ้าเมืองเหล่านั้นหลงรูปของนางจึงยกทัพมารบกับเมืองผลึก
แต่พ่ายแพ้ไปหมดทุกกองทัพ พระอภัยมณีจึงยกทพไปตีเมืองลังกาบ้าง
นางละเวงใช้วิธีทำเสน่ห์ให้พระอภัยมณีหลงรักนาง แล้วนางก็ยุให้สู้รบกับกองทัพฝ่ายเมืองผลึก
จนโยคีแห่งเกาะแก้วพิสดารมาเทศนาโปรด สันติสุขจึงกลับคืนมา เมื่อพระอภัยมณีออกบวช
นางก็บวชตามไปปรนนิบัติรับใช้เช่นเดียวกับนางสุวรรณมาลี
เกาะแก้วพิสดาร
เมืองอื่นๆ ที่กล่าวถึง
ตัวละครที่ไม่ระบุเมือง
สามพราหมณ์
สัตว์
ยักษ์
รำภาสะหรี
ยุพาผกา
สุลาลีวัน
สังฆราชบาทหลวง
บาทหลวงปีโป
ย่องตอด
นางสุนีบาต
เกาะแก้วพิสดาร
พระฤๅษีแห่งเกาะแก้วพิสดาร
เป็นลูกของพระอภัยมณีกับนางผีเสื้อสมุทร เป็นคนที่ผลักหินเปิดปากถ้ำให้พระอภัยมณีหนีนางผีเสื้อสมุทรโดยความช่วยเหลือของพวกนางเงือก ซึ่งตัวเขาเองก็หนีตามพ่อไปด้วยจนไปถึงเกาะแก้วพิสดาร ต่อมาสุวรรณมาลีได้รับสินสมุทรเป็นลูกบุญธรรม
เมืองอื่นๆ ที่กล่าวถึง
เมืองจ้าละมาน
เมืองท้าวอุเทน
วิลันดา
ตัวละครที่ไม่ระบุเมือง
สามพราหมณ์
วิเชียร
โมรา
สานน
โจรสุหรั่ง
สุหรั่ง
อังกุหร่า
นางสุนี
สัตว์
ผีเสื้อค้างคาว
ยักษ์
ยักษ์ที่ปรากฏในเรื่องได้แก่ นางผีเสื้อสมุทร นอกจากนี้ยังมีตัวละครที่เป็นลูกครึ่งมนุษย์-ยักษ์ ได้แก่ สินสมุทร นางผีเสื้อสมุทรเป็นยักษ์
อาศัยอยู่ในถ้ำซึ่งอยู่กลางทะเล สามารถแปลงร่างเป็นหญิงสาวสวยได้
ชาติก่อนได้พรจากพระอิศวรให้ถอดดวงใจใส่ไว้ในก้อนหินได้
นางจึงกำเริบใจไปต่อสู้กับพระเพลิงจึงถูกไฟกรดเผาจนร่างมอดไหม้
นางก็กลายเป็นปีศาจสิงอยู่ในก้อนหินที่ฝากดวงใจไว้ ครั้นเวลาผ่านไปเนิ่นนานหลายปี
ก้อนหินก็มีแขนขา หน้าตางอกออกมา แล้วในที่สุดก็มีชีวิตขึ้นมาอีก
วันหนึ่งนางเห็นพระอภัยมณีก็นึกรักจึงอุ้มไปอยู่กับนางในถ้ำ
จนมีลูกชายด้วยกันชื่อสินสมุทร ต่อมาพระอภัยมณีกับสินสมุทรก็พากันหนีไปจากนาง
นางผีเสื้อสมุทรออกติดตามไปด้วยความรัก
แต่แล้วนางก็ต้องตายด้วยเสียงปี่ของพระอภัยมณี ร่างของนางก็กลับกลายเป็นหินอยู่ที่ชายหาดริมทะเลนั่นเอง
เงือก
เงือก ตามท้องเรื่องพระอภัยมณี
เป็นสิ่งมีชีวิตที่อาศัยอยู่ในมหาสมุทรใหญ่ ใกล้ถ้ำของนางผีเสื้อสมุทร
ตัวละครเงือกที่มีส่วนเกี่ยวข้องกับเนื้อเรื่อง ได้แก่ พ่อเงือก แม่เงือก และนางเงือกผู้เป็นมารดาของสุดสาคร
ปีศาจ
ย่องตอด
